Sanat, gözlemci, izleyici ya da alýcý olmadan, bir baþka deyiþle sanat olgusu, gözlemcinin beðenisi olmadan var olamaz. Bu da sanat eseri olarak nitelenen ürünün, toplumsal istek ve gözlemcinin baðlý olduðu, onun beðenisini biçimlendiren kültürel ortama göre þekillendirilmesine neden olur. Kültür ise, toplumsal yapýya göre dinamik bir olay olup, günümüzde, hýzlý bir deðiþim süreci içindedir. Çaðdaþ deðiþim ve geliþime göre, toplumun duyarlýðý her gün bir baþka derinliðe iniyor, bir baþka niteliðe bürünüyor. Bir zamanlar her türlü geleneksel verilerin kaynaðý olan halk, kentleþme, iletiþim ve ulaþým olanaklarýnýn geliþmesi yanýnda, ekonomik koþullarýn aldýðý yeni boyuta göre, kendisine yeni görüntüler vermekle yüzyüze kalýyor.

Toplumdaki bu geliþim, geleneksel kültürün (geleneksel yaþamýn) ürünü olan ve günümüzde el sanatlarý olarak nitelenen, pek çok eþyanýn iþlevini, üretim biçimini deðiþtiriyor. Öyle ki, geçmiþte geleneksel kültür gereði yapýlan ister günlük kullaným eþyasý olsun, ister törensel ve dekorasyon eþyasý, ya da kitap sanatlarý diye bilinen el sanatlarý olsun artýk günümüzde geleneksel kültürle eþ anlamlý olamýyor.

Bu durumda, geleneksel Türk el sanatlarýna, sadece geleneksel yaþamda kullanýlan, geleneksel kesime dönük sanat demek doðru olmuyor. Çünkü, el sanatý adý altýnda düþünülen pek çok ürün, günümüzde geleneksel yaþam içindeki iþlevi dýþýnda, toplumun her kesimine, ulusal ya da uluslararasý düzeyde hitap ediyor.

Son yýllarda endüstrileþmenin aldýðý yeni boyutlarla iletiþim devrimini yaþýyoruz. Anadolu insaný da bu deðiþimde nasýl yer alacaðýný öðreniyor. Daha çok görmenin deðiþimdeki payýný yaþýyor.

Anadolu insanýnýn, göçebelikten yerleþik yaþama geçerken kazandýðý yeni deðerlerle oluþturduðu kültürü, günümüzde yaþamýný derinden etkileyen yeni bir yer deðiþtirme süreciyle yüz yüze gelmiþtir. Köyden kente göç ve kentsel yaþamýn gereklerinin gözsel olarak iletiþim araçlarýyla topluma ulaþtýrýlmasý, geleneksel kesimin insanýna tüketmeyi öðretiyor. Eskiden halkýn kendi kendine yetmeye çalýþan tavrý dolayýsýyla, yaþamýnda kullanýlmak üzere üretilen pek çok maddi kültür ürünleri (el sanatlarý), eski iþlevlerini yitiriyorlar. Bu da, üreten, kendi kendine yetmeye çalýþan, göçebelikten yerleþik yaþama geçerek yeni bir görünüm kazanan Anadolu insanýný, hemen evrensel kültür üreten toplumun üyesi yapmýyor. Anadolu insanýnýn böyle bir geliþimde, bilgi ve görgü sýnýrlarýnýn nerede baþlayýp bittiði, geleneksel yaþamýnda ne gibi bir ödünle bugünkü görünümünü aldýðýný hemen söylemek güçtür. Ancak, yeni ile eski arasýndaki iliþkiler, geleneksel Türk el sanatlarýnýn karþýsýna yeni gözlemciler, yeni tüketiciler çýkarttýðý bir gerçektir. Bu yeni gözlemci ve tüketiciler, kýrsal kesim insanýnýn geleneksel Türk el sanatlarýna bakýþýndan farklý ve esnek bakan bir kesimi oluþturuyor. Iþte bu iki farklý görüþ ve bugünkü ekonomik ve toplumsal düzende Türk el sanatlarý da yeni görünümler kazanýyor.

Sanat Kavramý Üzerine

Sanat kelimesi karmaþýk çaðrýþýmlar yapan bir kelimedir. Bu kelime ilk bakýþta, güzel sanatlar, süslemecilik, mimarlýk, nakkaþlýk, heykeltraþlýk, ressamlýk, atelye, uslup, eser gibi kelimeleri çaðrýþtýrýr. Ayný kelime ülkemizde bir baþka anlamda, askerlik sanatý, güzel konuþma sanatý gibi iyi yapýlan iþ karþýlýðý kullanýlmaktadýr.

Sanat, halkýn geniþ kesimince özetle ‘güzel olan, hoþa giden þey’ olarak tanýmlanýr. Bütün bunlar gösteriyor ki; insan yarattýðý iþi, eseri, yüceltmek, onu güzel, geliþmiþ ve etkileyici kýlmak için sanat kelimesini kullanýyor. Bir baþka deyiþle sanatýn ayýrýcý özelliklerden biri, onun günlük, basit ve sýradan þeylerin üstünde olmasýdýr.

Bir kaynakta (1) "Loncalarýn yerini akademilerin almasýyla, ilk defa italya'da mekanik becerilerden resim, heykel ve mimarinin Vasari'nin* deyimiyle en güzel sanatlar düzeyine ulaþtýklarý, bunlarýn dýþýnda kalan tüm el becerilerine (sanatlarýna) de mekanik niteliklerinden ötürü çok daha aþaðýdan bakýlmaya baþladýðýný fark ederiz ... Bu garip ayrým, sanat-zanaat ya da, güzel-faydalý ikiliðinin kaynaðýný oluþturur" diyerek sanata yüklenmek istenen içerik açýklanmaya çalýþýlýyor.

Aslýnda biçim verme endiþesi bütün sanatlarda ortaktýr. Ayrým biçim verilen malzemededir. Sözgelimi; heykel, taþa, çamura, ahþaba, metale vb. þekil verirken, edebiyat sözlere biçim verir.

Endüstrileþen toplumda, biçim verilen ve plastik sanatlar olarak nitelenebilen dalda, güzel sanatlar ve endüstriyel sanatlar diye iki sanat grubundan söz edilebilir. Ancak bu ayrýmý yaparken her iki grubunda bugün güzel sanat kapsamýnda ele alýnmasýna karþýn, endüstriyel, üretimin bütünüyle dýþlanmasý da doðru olmasa gerek.

Teknik bir süreç sonunda ortaya çýkan, yüzlerce benzeri üretilen eþyalar sanat eseri olarak nitelendirilmiyor. Ancak ürünün tasarým aþamasýný, sanatçýlar gerçekleþtiriyor. Bu nedenle, otomobil, daktilo makinesi, ayakkabý gibi eþyalarý üreten sanatlara "endüstriyel sanatlar" deniyor.

Güzel sanatlar dýþýnda kalan, el emeði yoðun çalýþma yapýlan kunduracýlýk, marangozculuk, bakýrcýlýk gibi meslek dallarý için "zanaatkarlýk" terimi kullanýlmaktadýr. Küçük çaptaki iþliklerde, usta-çýrak iliþkisi içinde üretim gerçekleþtiren bu beceri, fabrika düzeyinde gerçekleþtiðinde ortaya endüstri olgusu çýkmaktadýr.

Bilim, sanat ve teknik, günümüz insanýnýn çeþitli çalýþma ve yaratma alanlarýdýr. Bu dallarýn birbirleri ile iliþkisi ya da ayrýldýklarý yönler üzerinde yeterince durulmamýþtýr. Bu konuda bir kaynakta (2) özetle þu bilgilere yer verilmektedir; ‘’Bilim, yalýn ve katý gerçeði arar. Bu nedenle bilimde ayýp yoktur. Bilim ne ahlaklý ne de ahlaksýzdýr. Belki ahlak ötesidir. iþte gerçeklik yargýlarýyla, deðer yargýlarý arasýnda çoðu zaman görülen çeliþme ve çatýþma bu yüzdendir. Teknik ise, bilimin katý gerçeðini yumuþatýp, günlük yaþamýn araç-gereçlerine uydurur. 20. yüzyýl insanýnýn dünya görüþünün oluþmasýnda, tekniðin saðladýðý koþullandýrmanýn payý küçümsenebilir mi?

Sanata gelince, o, bilim ve teknikten çok daha baþka bir amacýn ardýnda koþmakta, güzeli ve yeniyi araþtýrmaktadýr. Güzel ve yeni ise, ne bilimin aradýðý gerçek ve doðruya, ne de tekniðin aradýðý yararlý ve kullanýþlýya hiç benzemez. Özgünlük ve deðiþikliðin aðýr bastýðý yanýyla, onun yapýsý ve dokusu bambaþkadýr.

Konu, bu açýdan iþlendikçe, ... Bazý gerçekleri de gün ýþýðýna çýkartýyor. Teknolojinin amaçladýðý kullanýþlýyý, sanatýn amaçladýðý güzelle baðdaþtýrma çabalarý -industrial design- ya da belki daha uygun bir deyimle -esthetique industrielle- adý verilen alaný oluþturuyor"

Sanat kavramý gerek tanýmý, gerek kapsamý, gerekse sýnýflandýrýlmasý açýlardan tarihsel geliþimi içinde çaða ve yere göre deðiþik yorumlara uðramýþtýr. Belirli dönem ve toplumlarýn dünya görüþleri uyarýnca içeriklenen bu yorumlar, günümüze özgü geniþ ve toleranslý bilimsel ve sanatsal anlayýþýn etkisinde sanat kavramýný geniþ bir paydaya baðlanmaktadýr. Bu da bir çok çalýþmayý sanat kelimesi ile nitelemeye yol açmaktadýr.

1.Bülent Özer, 2000 yýlýna doðru Sanat Kavramýnýn Tarihi ve Kapsamý, Ýstanbul DGSA Yayýný II, 1977

*Giorgio Vasari (1511-1574 Floransa)Michelagelo gibi çaðýnýn önde gelen sanatçýlarýyla tanýþan, sanatýný geliþtiren, roma Vatikan ve Floransa’da bir çok sarayýn duvarlarýný fresklerle süsleyen bir sanatçý yazar.

2 Prof. Safa Erkün: Teknotronik Çaðda Sanatýn Yapýsý 2000 Yýlýna Doðru Sanatlar Sempozyumu Bildirileri. Istanbul 1977

Ýsmail Öztürk, Geleneksel Türk El Sanatlarýna Giriþ, Dokuz Eylül Ünv. Yayýnlarý, Ýzmir 2003