Ondokuzuncu asýrdan günümüze kadar, Amerika Birleþik Devletleri müze ve kütüphanelerinde, ekserisi Osmanlý kaynaklý olmak üzere, zengin Ýslâm el yazma eser koleksiyonlarý teþekkül etmiþtir. Temelini þahsî koleksiyonlarýn oluþturduðu, büyük bir servet harcanarak zevk ve itina ile seçilmîþ bu Ýslâm el yazmalarý Amerika’da New Jersey, Princeton, Michigan, Yale, Harward, Columbia, Pennsylvania, Chiago, California üniversiteleri ile Washington D.C Kongre ve Smithsonian Enstitüsü kütüphanelerinde bulunmaktadýr. Diðer küçük fakat önemli koleksiyonlar ise, New York, Chicago, Philadelphia ve Columbia üniversiteleri kütüphanelerinde sergilenmektedir. Ayrýca Amerika’da 50′den fazla enstitüde sanat albümleri, ilmî ve edebî yazma eserler muhafaza edilmektedir.

ABD’de Ýslâm El Yazma Koleksiyonlarýnýn Bulunduðu Baþlýca Kütüphane Ve Kurumlardan Bazýlarý

Washington D.C. Kongre Kütüphanesi
1800 yýlýnda 3000 cilt eserle kurulmuþ ve bu gün 18 milyon kitap ve 32 milyon el yazma eserle dünyanýn en büyük kütüphânelerinden biri haline gelmiþtir. Osmanlý, Ortadoðu ve Afrika bölümleriyle, en büyük Ýslâm eserleri koleksiyonundan birisine sahiptir. Basýlý eserler arasýnda meþhur koleksiyonlardan biri Arap bilim adamý kitapçý Bernard Boritz’e aittir. 1816 parça Ýslâm medeniyetine ait eser bulunan bu koleksiyon 1948 yýlýnda Kongre Kütüphanesi tarafýndan elde edilmîþtir. Arapça el yazma eserlerin sayýsý da 1549′ dur. Ayrýca 70 Farsça ve 100 Türkçe eser bulunmaktadýr.

Maryland Milli Kütüphanesi
Dünyanýn en geniþ milli týp kütüphânelerinden biri olan “National Library of Medicine” 1956 yýlýnda kurulmuþtur. 137 el yazma eserden, 100′ü Arapça, 28′i Farsca ve 9 tanesi Türkçe’dir. Bu eserlerden bir kýsmý,  X. asýrdan XX. asýra kadar týp da ki geliþmeleri incelemektedir. Ayrýca 1962 yýlýnda amatör olarak Ýslâm týbbýný araþtýran Dr. Lutfi Sadi’den küçük bir koleksiyon satýn alýnarak kütüphane daha da zenginleþtirilmîþtir.

Freer Gallery
Smithsonian Enstitünün bir kýsmý olan Freer Gallery’ de küçük bir Ýslâm el yazma eserler koleksiyonu vardýr. Galeri Charles Freer tarafýndan 1906 yýlýnda kurulmuþtur. 1923 yýlýnda 23 olan el yazma eser sayýsý 50′ye çýkmýþtýr. Ayrýca koleksiyonda tezhipli ve minyatürlü pek çok kýta bulunmaktadýr.

Princeton Üniversitesi Kütüphanesi
Princeton Üniversitesi Kütüphanesi özellikle Kuzey Afrika ile ilgili eserler açýsýndan sadece Amerika’da deðil dünya çapýnda meþhurdur. Üniversite 1746 yýlýnda kurulmuþ, ancak 1802 yýlýnda çýkan yangýnda kütüphâne yok olunca, 1805 yýlýnda tekrar inþa edilmîþtir. Kütüphânede 86000 Arapça, 370 Farsça ve 336 Türkçe elyazmasý eser bulunmaktadýr. Üniversitenin kurucularýndan ve mütevelli heyeti üyelerinden Robert Garret’in Ýslâm el yazmalarý koleksiyonu buradadýr.
Yahuda’nýn koleksiyonu dünyadaki en büyük ve en kýymetli koleksiyonlardan biridir. Bu koleksiyonu içinde, büyük hattat Yakut’un yazýlarý, II. Sultan Selim’in kütüphanesinden alýnan Kur’an tefsirleri de bulunmaktadýr. El yazma eserlerin çoðu 300 ile 600 sene öncesine aittir. Bu koleksiyonun kataloðu Rudolf Mach tarfýndan hazýrlanmýþ ve Princeton Üniversitesi tarafýndan basýlmýþtýr.

Harward Üniversitesi Kütüphanesi
Bu gün dünyanýn en geniþ ve Amerika’nýn en eski Kütüphanesi olan Harward’ da 10 milyon kitap vardýr. Ýslâm el yazmalarý, Houghton ve Widener Memorial Kütüphânelerinde bulunmaktadýr.
Houghton Kütüphanesinde 800 Arapça, 65 Ýran, 37 Türkçe el yazma eser vardýr. The Widene, Memorial Kütüphânesi’nde 306 cilt Arapça eser bulunmaktadýr. Bunlarýn çoðu Beyrut’lu Ebu Said ve Netanya’lý Sassaon’dan 1970 ile 1977 yýllarý arasýnda satýn alýnmýþtýr. Arapça el yazma eserlerin kataloðu neþredilmiþtir.

New York Kütüphaneleri
New York’da Ýslâm yazmalarý iki önemli merkezde; New York Halk Kütüphanesi ve Pierpont Morgan Kütüphanesi’nde toplanmýþtýr. New York Halk Kütüphanesinin Þarkiyat kýsmýndaki 400 civarýndaki eserin 250 tanesi Arapça, 100 tanesi Farsca ve 35 tanesi Türkçe’dir. Sadrazam Tabanýyassý Mehmed Paþa’nýn isteði üzerine Derviþ Abdi’ye yazdýrýlan Firdevsi’nin Þahnamesi, Ýstanbul Topkapý Sarayý Enderun-ý Hümayun’da iken 1929′da bu kütüphaneye satýlmýþtýr.
The Pierpon Morgan Kütüphanesinin Avrupa orta çað yazma eserleri ve Ýslâm el yazmalarý ile ilgili koleksiyonlarý çok zengindir. Bunlar arasýnda bulunan Moðol resim sanatýyla ilgili ilk örnekler, Osmanlý ve Ýran minyatürleri sanat tarihimiz bakýmýndan önemli eserlerdir.
New York’daki Metropolitan Sanat Müzesi, küçük fakat deðerli Ýslâm yazma eserlerine sahiptir. Burada 11 Kur’an, 320 güzel Osmanlý ve Ýran minyatürleri vardýr. 1911′de Sadi’nin Bostan nüshasý ile baþlayan bu koleksiyona 1913′de A.Smith Cochran, 24 yazma eser hediye etmiþtir. Bunlar arasýnda XV. asýr Herat Okuluna ait sanatkârlarýn eserleri bulunmaktadýr.

Columbia Üniversitesi Kütüphanesi
4.5 milyon kitap, 4 milyon kýymetli evrak ile ABD’nin en büyük el yazma eser koleksiyonlarýndan biridir.
Ýslâm el yazmalarýndan 288′i Arapça, 104′ü Farsça, 32’si Türkçe’dir. Koleksiyonda, farklý asýrlarda güzel hatla yazýlmýþ mushaflar, matematik, astronomi, din ve felsefe ile ilgili eserler vardýr. Buradaki Ýslâm el yazma eserlerinin kataloðu basýlmýþtýr.

Pennsylvania Kütüphanesi
Ýslâm el yazmalarýnýn bulunduðu muhtelif merkezler arasýnda Free Kütüphanesi ve Pennsylvania Üniversitesi Kütüphanesi önemlidir.
Free Kütüphanesi’nde 35 Arapça, 52 Farsça, 10 Türkçe el yazma eser, ayrýca pek çok kýta halinde sanat deðeri olan eser vardýr. Pennsylvania’da 44 el yazma eserden oluþan küçük bir koleksiyon vardýr.

II. Michigan Üniversitesi Özel Kolelksiyonlar Kütüphanesindeki Ýslâm El Yazma Eserleri

Ýslâm el yazmalarý yönünden Michigan Üniversitesi, 1120 parça eser ile Amerika Birleþik Devletlerinin en büyük koleksiyonlarýndan birine sahiptir. Eserlerin çoðu Arapça, 200 tanesi Farsça ve 100 tanesi de Türkçe’dir. Buradaki el yazma eser koleksiyonlarý dört temel kaynaktan elde edilmiþtir. Bunlar II. Sultan Abdülhamid Han, Tiflis, Yahuda ve Mac Gregor koleksiyonlarýdýr.

II-1 Tiflis Koleksiyonu
Sultan Abdülhamid koleksiyonunu baðýþlayan ismi bilinmeyen Detroit’li bir þahýs 1924 yýlýnda Tiflis koleksiyonunu da baðýþlamýþtýr. Tiflis’den gelen bu koleksiyonda,161 el yazma eser vardýr. Hepsi Arapça ve Ýslâm hukukuna ait eserlerdir.

II-2 Yahuda Koleksiyonu
A.S. Yahuda adlý þarkiyatçýnýn koleksiyonunun bir kýsmý yukarýda belirtildiði gibi, Princeton ve Milli Týp Kütüphanesi’ndedir. Michigan’daki Yahuda koleksiyonunda 214 adet Kur’an, hadis, sünnet, hukuk, tarih, þiir ve biyografiden oluþan Arapça el yazma eser, din, hukuk, felsefe ve edebîyat konularýnda yazýlmýþ 9 Türkçe eser ve 4 tane de Farsça tarih ve biyografi türünde el yazma eser bulunmaktadýr

II-3- Macgregor Kolleksiyonu
Bu koleksiyonda 150 adet matematik astronomi ve diðer Ýslâm ilimleri ile ilgili kýymetli Arapça, Türkçe eser bulunmaktadýr.
Üniversitedeki Ýslâm eserleri ile ilgili katalog çalýþmalarý William H. Worell tarafýndan yapýlmýþtýr, ançak yazar ve baþlýk indeksi yoktur.

II-4 Sultan II. Abdülhamid Kolleksiyonu
Sultan II. Abdülhamid Han’ýn Ýslâm sanatlarýna olan ince zevk ve alâkasýný ve hassasiyetini sergileyen bu koleksiyonda, ilmî deðeri yanýnda hat, minyatür, cilt ve tezhip sanatlarý sahasýnda meþhur sanatkarlarýn nadir bulunur 288 parça eser yer almaktadýr. Bunlarýn 98 tanesi Arapça, 107’si Farsça ve 62 tanesi Türkçe’dir. 22 tanesinde de Arapça, Türkçe veya Farsça bir arada kullanýlmýþtýr.
Bu koleksiyondaki eserler, Michigan Üniversitesinin Özel Koleksiyonlar Kütüphânesi’nde 162 numarasýndan baþlayarak 450 numaraya kadar devam etmektedir.

162-175 numaralar arsýnda kayýtlý, h. VIII. asýrdan XIV. Asra kadar çeþitli tarihlerde istinsah edilmîþ, devrinin hat, cilt ve tezhip özelliklerini aksettiren 16 adet farklý ebatlarda Kur’an-ý Kerim bulunmaktadýr. Seçilmiþ bu Mushaflarla beraber, Kur’an ilimleri, hadis, kelam, siyer, tarih, fýkýh, felsefe, mantýk, astronomi, dil, edebiyat ve tasavvuf sahalarýnda da meþhur Ýslâm müelliflerinin eserleri, minyatür, tezhip ve hat örneklerini ihtiva eden murakkalar II. Abdülhamid Han’ ýn koleksiyonunda bulunmaktadýr..

bu eserler arasýnda, 165 numarada kayýtlý, Mustafa Dede tarafýndan istinsah edilen Kuran ile, 172 ve 173 numaralarda kayýtlý Burdurlu Kayýþzâde Hafýz Osman tarafýndan yazýlan Mushaf-ý Þerifler, Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi’nin istinsah ettiði Enâm-ý Þerif Osmanlý hat sanatýnýn eriþtiði seviyeyi gösteren en güzel örneklerdendir.

Michigan Üniversitesi’ndeki kayýtlara göre, Sultan Abdülhamid’in þahsi kütüphânesi, ölümünden sonra Kahireli bir satýcýnýn eline geçmiþ ve daha önce de buraya el yazma eserler getiren bu kiþiden satýn alýnmýþtýr. Detroit’li adý bilinmeyen bir kiþi tarafýndan alýnan bu koleksiyonun, üçte ikisi Michigan Üniversitesi’nin Özel Koleksiyonlar Kütüphanesine baðýþlamýþ, geri kalan kýsmý da, British Museum’a verilmiþtir.


Akademik Araþtýrmalar Dergisi / Özel Osmanlý Sayýsýndan

http://en.academical.org

Muhittin Serin
Amerika Birleþik Devletleri’ndeki Bazý Kütüphanelerde Bulunan Ýslam El Yazma Eserleri ve Michigan Üniversitesi II. Abdülhamid Koleksiyonu